اطلاعاتی که از بدن خصوصا از عضلات، لیگامان ها، مفاصل و گیرنده های استخوانی صادر می شود بدون هماهنگی با حس عمقی ناکام می مانند. سیستم عمقی به انسان کمک می کند که به راحتی روی محیط غلبه کند. حس عمقی به اندازه حس وستیبولار برای رشد مهارت های حرکتی مهم است.
تعریف حس عمقی
حس عمقی معادل انگلیسی آن proprioceptive sense است. سیستم آناتومیکی پیچیده ای شامل گیرنده های مختلف واقع در مفاصل، عضلات و تاندون هاست که به طور نیمه خودآگاه از وضعیت و حرکات بدن اطلاعاتی در اختیار افراد می گذارد. برای مثال اگر شما ناگهان چشم هایتان را ببندید، هنوز می توانید تشخیص بدهید که وضعیت دست های شما در فضا چگونه است. در اوقع اینجا حس عمقی است که به کمک شما می آید.
احساس حس عمقی که دائما مغز را بمباران می کند، اطلاعات مورد نیاز برای اجازه ی انجام تطابقات جزئی در وضعیت بدن، حین حرکت را فراهم می کند. برای مثال تصور کنید که برای دوش گرفتن صبحگاهی آماده می شوید و با پای راستتان قدم داخل حمام می گذارید. بینایی شما به مغز می گوید که آیا پای راستتان در مسیر صحیح هدف گیری شده است یا نه؟ و آیا مسیری که انتخاب کرده اید درست است؟
اما اگر با چشم بسته این کار را انجام دهید در واقع از حس عمقی خود کمک گرفته اید. در واقع سیستم عمقی مسئول درک وضعیت مفاصل در فضا است. گیرنده های این حس در پوست و مفاصل وجود دارند. مفاصل نزدیک به تنه مانند لگن و شانه بیشترین فیدبک حس عمقی را نسبت به سایر مفاصل دیگر به سیستم اعصاب مرکزی وارد می کنند.
تمرینات تقویتی حس عمقی در کودکان
تمرینات تقویتی حس عمقی در کودکان بیشتر در قالب بازی انجام می شود تا همکاری کودک بیشتر شود.
در زیر تعدادی تمرین جهت تقویت حس عمقی در کودکان پیشنهاد می شود.
- بپر بپر کردن روی ترامپولین یا در خانه روی مبل می توان این کار را انجام داد.
- ساندویچ کردن کودک با کمک قالیچه و باز کردن آن
- بانداژ کردن دست و پای کودک همراه با دویدن او
- برای تقویت حس عمقی اندام فوقانی تمرین فرغونی راه رفتن پیشنهاد می شود
- تمرین مجسمه؛ در حالت چهار دست و پا، دست و پای مخالف را بالا ببرد
- هل دادن و کشیدن وسایل نسبتا سنگین
- مسابقه طناب کشی
- راه رفتن شبیه حیوانات
- بالا رفتن از میله های دیواری مانند بارفیکس
- پرتاب و گرفتن توپ
- سینه خیز رفتن
- دراز کشیدن روی شکم روی توپ ورزشی و تحمل وزن از طریق بازوها
جهت تنوع تمرینات می توانید از متخصص کاردرمانی کمک بگیرید.
ارزیابی حس عمقی
در حال حاضر ارزیابی و اندازه گیری حس عمقی به خوبی توسعه نیافته است. این حس را فقط می توان با اطمینان و با استفاده از تجهیزات پیچیده در محیط آزمایشگاهی اندازه گیری کرد. در حال حاضر کمبود ابزار معتبر، قابل اعتماد و پاسخگو برای اندازه گیری این حس وجود ندارد. اگر شما به نقص سیستم عمقی شک کردید می توانید با پرسیدن سوالات زیر به اطمینان خاطر برسید.
ارزیابی ذهنی باید شامل سوالاتی در مورد موارد زیر باشد
مسائل مربوط به تعادل، مانند مشکل ایستادن روی یک پا یا زمین خوردن مکرر هنگام راه رفتن یا نشستن
حرکات ناهماهنگ (آتاکسی)، مانند عدم توانایی راه رفتن در یک خط مستقیم، یا مشکل رسیدن به هدف مشخص.
اجتناب از انجام برخی فعالیت ها مانند بالا رفتن از پله ها یا راه رفتن روی سطوح ناهموار به دلیل ترس از زمین خوردن.
ارزیابی عینی باید شامل موارد زیر باشد
هماهنگی کلی (آزمون های reaching مانند finger to noise، آزمون تعادل ستاره، آزمون های هماهنگی اندام فوقانی). دست و پا چلفتی ، مانند افتادن های ناشیانه یا برخورد با وسایل و اشیاء.
کنترل ضعیف تنه مانند خم شدن یا قرار دادن وزن اضافی روی میز برای تعادل هنگام نشستن. مشکل در تشخیص سطح مناسب قدرت عضلات برای انجام یک کار (به عنوان مثال: فشار دادن بیش از حد قلم هنگام نوشتن یا عدم توانایی اندازه گیری نیروی لازم برای برداشتن یک شی). چند آزمایش بالینی وجود دارد که کاردرمانگران می توانند برای ارزیابی حس عمقی بسته به نوع بدن که ارزیابی می شود ، استفاده کنند.
- تست رومبرگ
- تست هیل توشین
- تست finger to noise
اهمیت سیستم عمقی
بهبود عملکرد حس عمقی در کودکان موجب ارتقاء مهارت های حرکتی درشت و ظریف می شود. توجه و تمرکز کودک را افزایش می دهد و بنابراین کودک به آسانی یاد می گیرد. واکنش های تعادلی و حفاظتی در کودک بهبود پیدا می کند.
تمرینات حس عمقی برای زانو و مچ پا
برای بهبود حس عمقی بعد از آسیب زانو مانند پارگی رباط صلیبی بایستی تمرینات تعادلی انجام شود. بدین منظور ایستادن روی پای آسیب دیده در حالی که پای سالم را بلند کرده اید اولین تمرین تقویت این حس است. در مرحله ی بعدی همین تمرین را بایستی روی تخته تعادل انجام دهید. تمرینات تای چی دیگر فعالیت هایی است که برای بهبود حس عمقی زانو می توان استفاده کرد. راه رفتن روی foot marker ها از دیگر تمرینات عالی برای بهبود حس عمقی است.
راه رفتن روی سنگ از تمرینات بسیار مفید است.
آزمون ستاره یکی از تمرینات عالی است که علاوه بر تقویت حس عمقی موجب بهبود تعادل نیز می شود. توجه شود که پای آسیب دیده به عنوان پای اتکا بایستی استفاده شود. تمرین اسکات نیز می تواند گزینه ی خوبی برای تقویت این حس باشد. مطابق شکل زیر این تمرین را انجام دهید.
ارتباط حس عمقی و حس وستیبولار یا دهلیزی
سیستم لابیرنتی و درون دادهای آن، خود یک نوع تخصصی شده از درون دادهای مربوط به سیستم عمقی است. سیستم لابیرنتی به همراه سیستم عمقی و بینایی در سه عملکرد با هم تعامل و همکاری می کنند.
- آگاهی ذهنی از حرکات در وضعیت های مختلف بدن در فضا
- ایجاد تون پوستچرال و تعادل و محافظت از بدن
- ثبات چشمی در فضا موقع حرکت سر
این سه عملکرد باهمدیگر منجر به مهارت های زیر می شود
- درک حرکات فعال بدن در فضا
- ایجاد طرحواره بدنی که پایه ای برای تمام طرح های حرکتی است.
- ایجاد پاسخ های پوستچرال و مهارتهای حرکتی درشت و ظریف
- کنترل حرکات چشمی
سیستم عمقی در ورزش
اکثر ورزش هایی که انجام می شود مانند فوتبال، والیبال، بسکتبال باعث تحریک سیستم عمقی می شود. بنابراین برای تقویت این حس به ویژه در کودکان مبتلا به اتیسم انجام ورزش به شدت پیشنهاد می شود.
